Zesta puntaren bilakaera

Zesta punta, euskal pilota modalitate bat izanik, pilota jokoaren adierazpen ikusgarrienetakoa bihurtu da historian zehar, bere berezitasun tekniko eta estetikoengatik. Modalitate hau "Jai Alai" izenarekin ere ezaguna da, bereziki Euskal Herritik kanpo, eta XIX. mendearen amaieratik gaur egunera arteko ibilbidea du. Bere sorrera, hedapena eta gainbehera testuinguru sozial, ekonomiko eta kultural jakin batzuen baitan ulertu behar dira.

ZESTA PUNTAREN JATORRIA

Ganich Halsomet, Saint-Pee sur-Nivelleko (Lapurdi) basozainak 1926an idatzitako gutun bati buruz ari gara, "Gure Erria" aldizkarian argitaratu zena. Bertatik, interesgarriena itzuli egin dugu: "Pilota jokoaz hitz egin nahi dut, Euskal joko eder eta xarmangarri honetaz. Uste dut oso jende gutxik dakiela non eta nola asmatu zen zesta punta edo shistera, eta iruditzen zait denbora gutxi barru, Euskal Herriko gauza asko bezala, hori ere galdu egingo dela garai hartako gauean".

Zesta punta Saint-Pee sur-Nivellen asmatu zen, dirudienez, Juan de Ithurbiderengatik, Oiha Kontenera etxeko semea eta Juanito errementaria izenarekin ezagunagoa. 1844an jaioa zen. Aipatutako Juanitok "Shistera" izeneko egurrezko ontzi txirikordatu horietako bat hartu zuen eskuetan, eta bi muturrak zorrotzak ziren, eta bizpahiru aldiz jotzen nuen pilota. Berehala bururatu zitzaion larruzko eskularru itxurako beste Shistera bat eraiki zitekeela. Juanitok 13 urte izango zituen Shisterak egiten hasi zenean, ganadua zaintzen zegoen bitartean. Horregatik ondorioztatzen dugu xistera edo zesta punta 1857an asmatu zela.

Juanitoren fantasia neurrigabeak shistera antzinako larruzko eskularruaren ordezko onargarri bihurtu zuen, eta egungo zesta-puntaren ama izan zen. Zesta punta sortu zenetik etengabe perfekzionatuz joan zen eta bertan bi etapa kontsideratu ahal izan ziren: zesta lau eta motzarena, 1888ra arte, eta zesta luze eta errekurrituarena, Melchor Guruceaga jokalari errenteriarrak asmatu zuenetik.

Hainbat ikertzaileren arabera, lehenengo partida ezagunak Donostiako eta Biarritzeko pilotalekuetan jokatu ziren. Garai hartan, pilota modalitate ugari zeuden jada esku huskakoak, paleta, larruzko eskularruekin jokatzen zirenak eta horien artean zesta punta bereizi zen, zesta izeneko tresna erabiliz, pilotariari abiadura eta distantzia handiagoak eskaintzen zizkiolako. Zestaren diseinuak pilotaren erritmoa bizkortu zuen eta joko ikusgarriagoa bihurtu zuen.

Zesta puntaren izena "zesta" (pilota hartzeko eta jaurtitzeko erabiltzen den makila kurbatua) eta "punta" (pilota jaurtitzen den unea) hitzetatik dator. Bere hastapenetan aristokrazia eta burgesia ziren ikusle nagusiak, batez ere udako hilabeteetan Frantziako eta Espainiako itsasertzeko hiri nagusietara oporretan joaten zirenean. Modalitateak berehala piztu zuen interesa, eta laster hasi zen atzerrira zabaltzen.

HEDAPEN INTERNAZIOANALA ETA URREZKO AROA (1900-1980)

XX. mendearen hasieran, zesta punta Euskal Herritik haratago hedatzen hasi zen. Lehen pausoa Frantziako koloniak izan ziren, hala nola Aljeria eta Indotxina, eta geroago Amerikako kontinentea. Hedapen handiena Kuba, Mexiko, Filipinak eta, batez ere, Estatu Batuetan izan zuen (Altuna, 2015). Parisko 1900ko Olinpiar Jokoetan erakustaldi modura agertu zen, eta horrek nazioarteko arreta bereganatu zuen (International Olympic Committee [IOC], 2021).

1920tik aurrera, zesta puntak izugarrizko hazkundea izan zuen Ameriketan, batez ere Floridan eta Miamin, non pilotaleku profesionalak sortu ziren eta apustuen inguruko negozio erraldoia garatu zen. Jai Alai izenarekin ezagun egin zen, eta profesionalizazio osoa jasan zuen: pilotariek kontratuak izaten zituzten, denboraldiak jokatzen zituzten, eta hedabideek jarraipen zabala egiten zieten. Hainbat pilotari euskal herritar (adibidez, Ondarru, Lasa, Lekue) nazioarteko izar bihurtu ziren garai hartan (Goñi, 2010).

Epe horretan, pilotaleku handiak eraiki ziren: Miamiko Miami Jai-Alai Fronton (1924), Mexikoko Frontón México (1929) edo Manilako Frontón Jai Alai (1940). Apustu sistema estandarizatua, hedabideetako oiartzuna eta turismoaren gorakada izan ziren arrakastaren giltzarrietako batzuk.

GAINBEHERA ETA KRISIA

Zesta puntaren gailurretik gainbeherarako bidea XX. mendearen amaieran hasi zen. Lehenik eta behin, apustu sistemek arazo legalak eta etikoak sortu zituzten hainbat herrialdetan. AEBetan, jokoaren inguruko ustelkeria kasuek (adibidez, mafia italiarraren inplikazioa Floridako apustu sareetan) irudi publikoa lausotu zuten. Horrez gain, telebistaren eta kirol eskaintza gero eta zabalagoaren eraginez, ikusleek interesa galdu zuten. Saskibaloia, amerikar futbola edo beisbola bezalako kirolen nagusitasunak zesta puntaren ikusgarritasuna murriztu zuen.

Gainera, pilotalekuek ezin izan zuten egokitu ikus-entzuleen ohitura berrietara: instalazio zaharkituak, marketin gabezia eta gazteentzako erakargarritasun urria izan ziren faktore nagusiak. Horrek pilotaleku asko ixtea eragin zuen eta profesionalen kopurua nabarmen jaitsi zen (Eusko Jaurlaritza, 2005).

GAUR EGUNGO EGOERA: BERPIZTEKO ILUSIOA

XXI. mendean zehar, hainbat ahalegin egin dira zesta punta berpizteko. Euskal Herrian, pilotari gazteei zuzendutako eskola berriak sortu dira, esaterako Gernikan, Markinan edo Hondarribian. Euskal Pilota Federazioak, Eusko Jaurlaritzaren laguntzaz, modalitatearen transmisioan eta nazioarteko lehiaketetan parte hartzeko laguntzak eskaini ditu. Horrez gain, emakume pilotarien parte-hartzea bultzatzen ari da, eta horrek dimentsio berri bat ekarri dio kirolari.

Bestetik, sare sozialek eta streaming plataformek (YouTube, Twitch) aukera ematen dute partida batzuk mundu osora zabaltzeko, ikus-entzule berriak erakartzeko helburuz. Adibidez, 2023an Euskal Telebistak zesta punta partiden zuzeneko emankizunak hasi zituen berriro.

Internazionalki ere berpizte mugimenduak daude: Filipinetan, pilotari gazteei zuzendutako akademiak sortu dira, eta Estatu Batuetan nahiz eta eskala txikian frontoi batzuk mantentzen dira, hala nola Danian eta Orlando inguruan (Rodríguez, 2021). Gainera, nazioarteko txapelketak antolatzen dira, Euskal Herrian, Mexikon eta Frantzian egindakoak, eta bertan hainbat herrialdetako ordezkariak parte hartzen dute.

ELKARRIZKETA: MARTIN ORMAETXEA "CELAYA"

Zesta puntaren bilakaera eta gaur egungo egoera hobeto ulertzeko asmoz, Martin Ormaetxea "Celaya" pilotari profesionalarekin elkarrizketa bat egin dugu. 19 urteko markina-xemeindarra da, eta bere ibilbidea oso gaztetatik hasi zuen zesta puntan, herriko pilotaren tradizioari jarraituz. Elkarrizketan, bere esperientzia pertsonalaz gain, modalitatearen garapenari eta erronkei buruzko iritziak partekatu ditu. Bere testigantzak baliagarriak izan dira zesta puntaren egungo egoera eta etorkizuneko erronkei buruzko ikuspegi profesional eta belaunaldi berriko bat jasotzeko. Pilotari gazte gisa, barrutik bizi duen kirolaren egoeraren berri emateaz gain, bere ikuspegitik modalitatearen etorkizunerako gako nagusiak ere azpimarratu ditu.

ELKARRIZKETAREN ESTEKA:

ATERATAKO ONDORIOAK

Zesta punta euskal kirol tradizional berezia da, bere estetika ikusgarria, teknika sofistikatua eta historia luze eta interesgarria uztartzen dituena. Euskal Herrian jaioa, XX. mendeko lehen erdian nazioarteko oihartzuna lortu zuen, bereziki Amerikako hainbat herrialdetan, non pilotaleku handiak eraiki eta ikusle mordoa bildu zituen. Hala ere, arrakasta handien atzean egon zen apustuaren menpekotasunak eta kirol eskaintza modernoaren gorakadak gainbehera ekarri zuten, eta gaur egun berpizteko erronka handi baten aurrean dago.

Martinek aipatu bezala, zesta puntak "bere garaian munduan zehar arrakasta handia izan zuen, baina gaur egun gazteen artean ez da hain ezaguna". Bere ikuspegitik, belaunaldi berrien interesa pizteko beharrezkoa da kirola erakargarriago egitea, bai komunikazio bide berriak erabiliz, bai entrenamendu egokien bidez. Horregatik, azken urteotan egin diren hezkuntza eta sustapen ekimenak funtsezkoak dira. Pilotari gazte honek azpimarratzen duenez, "Gernika edo Markina bezalako herrietan oraindik ere badago afizioa, baina zabaldu beharra dago".

Zesta puntaren etorkizuneko erronkak argiak dira: gazteentzako eskaintza egokitzea, emakumeen parte-hartzea bultzatzea, nazioarteko ikusgarritasuna berreskuratzea eta kirolaren balio kultural eta sozialak nabarmentzea. Martinek azaldu bezala, pilotari gazteek "ilusio handiz hartzen dute parte", baina "profesionalizaziorik gabe zaila da epe luzera mantentzea".

Testuinguru horretan, komunitatearen inplikazioa eta erakunde publikoen babesa funtsezkoak dira modalitate hau bizirik mantentzeko. Zesta punta ez da iraganeko kirol hutsa, baizik eta oraindik potentzial handia duen adierazpen kultural eta kirolgarri bat. Martinek nabarmendu duenez, "ez da soilik kirol bat, gure herriko kultura eta bizimodua ere bada".

Laburbilduz, zesta punta berpizteko borondatea eta oinarriak badira: kirolarien grina, tokiko tradizioa eta komunitatearen babesa. Horiek baliatuz, posible da modalitate hau berriro ere gizartean eta kirol esparruan dagokion tokian kokatzea.

Erreferentzia Bibliografikoak:

Altuna, J. (2015). Pilota eta gizartea: Kirol tradizional baten egunerokoak. Elkar.

Eusko Jaurlaritza. (2005). Euskal pilota: Sustapena eta etorkizuneko erronkak.

Gernika Jai Alai. Cesta punta. https://gernikajaialai.com/cesta-punta/

Gipuzkoako Foru Aldundia. (n.d.). Maestros artesanos fabricantes de chisteras para jugar a cesta punta: Presentación. https://www.gipuzkoa.eus/es/web/aintzinako-lanbideak/maestros-artesanos-fabricantes-chisteras-jugar-cesta-punta-presentacion 

Goñi, I. (2010). Jai Alai: Euskal pilotarien urrezko aroa. Alberdania.

International Olympic Committee. (2021). Olympic Games Paris 1900. https://olympics.com/en/olympic-games/paris-1900